İnsanoğlu, yüzyıllarca ölümsüzlüğe giden yollar üzerine kafa yordu. Ölümsüzlük üzerine efsaneler oluşturuldu, mitolojide ölümsüzlük iksiri, kutsal ağaç gibi konular üzerinde duruldu. Bunlar, zaman geçtikçe yerini daha genç kalmaya, sağlıklı ve zinde bir vücuda sahip olmaya ve yaşam süresini kaliteli bir şekilde olabildiğince uzatmaya bıraktı.
Yaşam süresini uzatma ve genç kalma konuları altında; telomeraz enzimi ve telomerler, yaşlanma süresini etkilemeleri ve kanserle olan ilişkilerinden dolayı uzun zamandır konuşulan konular arasında yer alıyor. Şimdi telomer nedir, telomeraz nedir, telomer ve telomeraz enzimi yaşlanma sürecine nasıl etki eder, telomer tedavisi gibi konulardan biraz bahsedelim.
Telomer Nedir?
Telomerler, her bir kromozomun iki ucunda bulunan, kromozomların birbirleriyle birleşmesini önleyen ve kromozom oluşumuna zemin hazırlayan yapılardır.
Telomerler her hücre bölünmesi sırasında kısalır. Telomer uzunluğu ise hücrenin arta kalan bölünme yeteneğini belirleyen bir yaşam saati olarak görev yapar. Yani telomerler yaş ilerledikçe giderek kısalır ve ne kadar çok kısalırsa o hücrenin ömrü o kadar azalır, böylelikle giderek yaşlanma meydana gelir.
Telomeraz Nedir?
Telomeraz, telomerleri sentezleyen ve koruyan, telomerlerin boylarının kısalmasının önüne geçen bir enzimdir.
Telomerlerin Yaşlanma ve Genç Kalmaya Etkisi
Telomerler hücrenin ömrünü belirleyen yapılardır. Her hücre bölünmesinden sonra telomerler kısalır ve telomerler kısaldıkça hücrenin ömrü de azalır. Sonuç itibariyle her hücre bölünmesinde telomerler biraz daha kısalır ve en son kısalamaz hale geldiklerinde hücre de bölünme yeteneğini kaybeder. Buna bağlı olarak yaşlanma meydana gelir.
Telomer kısalmasını geciktirmek hücrelerin daha uzun ömürlü olmasını sağlar. Bu da erken yaşlanmanın önüne geçen bir faktördür. Telomer kısalması nasıl engellenir konusu üzerinde bazı çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar telomer ömrünü uzatmak ve bununla birlikte insan ömrünü uzatmakla ilişkilidir. Teorik olarak telomerlerin ömrünü uzatan telomeraz enziminin aktivitesini sağlayan birtakım girişimler yapmak demek telomerlerin kısalmasını engellemek demektir. Telomerlerin kısalmasını engellemek ise yaşlanmanın geciktirilmesi, hücrelerin genç kalması anlamına gelir. Ancak olay burada biraz karmaşıklaşır, çünkü dışarıdan telomeraz enzimine yapılan bir müdahale kansere yol açabilmektedir. Yani yaşlanmanın önüne geçmek için telomerlere dışarıdan yapılan bir müdahale canlının kanser olma riskini artırabilir.
Telomer ve Kanser İlişkisi
Kanser hücresi ölümsüzdür. Sürekli olarak bölünüp çoğalarak hayatta kalır. Telomerleri koruyan telomeraz enziminin kontrolsüz aktivitesi bu sonsuz bölünmeyi destekler. Yani kanser hücresi telomerlerin daima korunması ve böylelikle hücre bölünmesini gerçekleştirebilmesi sayesinde asla yaşlanmaz, sonsuza kadar yaşar, bölünür ve çoğalır. Sürekli olarak çoğalan kanser hücresi de doğal olarak canlıyı ölüme sürükler.
Yapılan araştırmalar, birçok kanser türünde kanser hücresindeki telomeraz aktivitesinde artış olduğunu yani telomer ve kanser ilişkisini göstermiştir. Kanser tedavilerinde telomeraz enziminin dengede tutulması ve hücrenin kontrolsüz şekilde çoğalmasının önlenmesi büyük önem taşır. Bu tarz tedaviler, kanserlerin önüne geçilmesinde büyük bir umut kaynağıdır.
Telomer Tedavisi ve Genç Kalmak
Türkiye'de birçoğumuz belki de Sertab Erener aracılığıyla telomer tedavisinden haberdar olduk. Telomer tedavisi telomeraz enziminin aktivitesini artırıp telomerlerin kısalmasını engelleyen bir hap ile gerçekleştiriliyor. Telomer haplarının ne kadar işe yaradığı ya da kanserle ilişkisi henüz net olarak kanıtlanmış değil. Böyle bir tedaviye kanser riski oluşturma olasılığından dolayı kesinlikle karşı çıkanlar da var, 100 yaşına kadar yaşama inancı ile bu tedaviyi destekleyenler de. Sanırım ilerleyen yıllarda neler olacağını göreceğiz.
Telomerleri Sağlıklı Yaşam Tarzı İle Uzatmak Mümkün mü?
Evet mümkün. Yapılan araştırmalara göre sağlıklı yaşam tarzı ile telomerlerin kısalması geciktirilebilir. Egzersiz, sağlıklı beslenme, temiz hava, stressiz bir yaşam telomer kısalmasını geciktiren faktörlerdir.
Bir araştırmada; ofis çalışanlarından ve trafik kirliliğine maruz kalan trafik polisi memurlarından elde edilen lökositlerdeki telomer uzunluğunu değerlendirmiş. Araştırmacılar, trafik polislerindeki telomer uzunluğunun, ofis çalışanlarındaki telomer uzunluğuna göre her yaş grubunda daha kısa olduğunu bulmuşlar.
Yine, yapılan bir çalışma; sigara içmenin, telomer kısalmasının hızlanması ile ilişkili olduğunu ortaya koyar. Telomerlerin kısalmasının hızı sigaranın dozuna bağlıdır, yani ne kadar çok içerseniz o kadar hızlı kısalma meydana gelir. 40 yıl boyunca günde bir paket sigara içilmesinden kaynaklanan telomer yıpranması, 7.4 yıllık ömre eşittir. Özet olarak, sigara kullanımı oksidatif stresi artırır, telomer kısalmasını hızlandırır ve yaşlanma sürecinin hızını artırabilir.
Obezite de telomer kısalmasını hızlandıran bir faktördür; hatta araştırmalara göre obezite bu konuda sigara kullanımından daha tehlikelidir. Buna karşın ideal kiloyu korumak, yiyeceklerle antioksidan alımı ve egzersiz yapmak, telomer ömrü için oldukça faydalıdır. Egzersizle birlikte insan, zararlı yağları ve atıkları vücuttan atar ve bu şekilde egzersiz, vücut için antioksidan görevi görür. Bu yüzden sağlıklı beslenmek ve ideal kiloda kalmak, egzersizle birleştiğinde gençlik iksiri haline dönüşebilir.
Telomerlerin Hızlı Kısalması Nelere Yol Açar?
Sigara içmek, şişmanlık, egzersiz eksikliği ve sağlıksız beslenme gibi belirli yaşam tarzı faktörleri, telomer kısalmasının hızını artırabilir, hastalığa ve / veya erken ölüme neden olabilir. Hızlandırılmış telomer kısalması, koroner kalp hastalığı, kalp yetmezliği, diyabet, artmış kanser riski ve osteoporoz dahil olmak üzere birçok yaşa bağlı sağlık probleminin erken başlamasına sebep olabilir. Lökosit telomerleri, ortalama telomer uzunluğundan daha kısa olan bireylerde, kalp krizi gelişme riski üç kat daha yüksektir. Daha kısa telomerler, kanser gelişimine sebep olabilir. Çoğu kanser hücresindeki telomeraz aktivitesi fazla olmasına rağmen sağlıklı bir hücreye kıyasla kanser hücresinin telomer uzunluğu daha kısadır.
Telomerleri daha kısa olan kişiler; akciğer, mesane, böbrek hücresi, sindirim sistemi ve baş, boyun kanserleri açısından daha fazla risk altındadır. Bazı kişilerde telomer boyu doğuştan ya da genetik bir bozukluktan dolayı daha kısadır. Bu tür bireyler erken koroner kalp hastalığı ve erken yaşlanma gelişimi için daha büyük risk altındadır . Bir genetik bozuklukta telomeraz RNA geninin eksikliği kansere yatkınlık, enfeksiyonlara yatkınlık, ilerleyici kemik iliği yetmezliği ve yetişkinlerde erken ölüm ile ilişkilidir.
Progeria (Erken Yaşlanma Hastalığı) Nedir?
Bu hastalık telomer zincirinin kısalığından kaynaklanır. 8 milyonda bir görülen bir hastalıktır. Bu hastalığa sahip olan insan henüz 10 yaşındayken 70 yaşında gibi görünür. Bu hastalığa sahip olan kişiler en fazla 20 yıl yaşayabilirler.
Progerianın belirtileri doğumdan sonra yaklaşık 5 ay içinde ortaya çıkmaya başlar. Bu belirtiler gelişme eksikliği ve deri dökülmesidir. 18-24. ay arasında ise bütün vücut kılları dökülmeye başlar, belirgin gözler, uzamış diş yapısı, kahverengi benekli, buruşuk, kuru, gergin ve ince deri, yüzeysel damarların belirgin oluşu, kirpik ve kaşların olmaması gibi özellikler görülür. İlerleyen zamanlarda, damar sertleşmesi, böbrek yetersizliği, görme bozuklukları, saç dökülmesi ve dolaşım sistemi sorunları gibi ciddi sorunlar görülür. Bu sorunlar kişinin yaşı arttıkça daha da kötüleşir.
Hastalığı ortadan kaldırabilecek bir tedavi olmamakla birlikte, yaşam süresini uzatmaya yönelik birtakım tedaviler bulunmaktadır.
Kaynaklar
1. Telomeres, lifestyle, cancer, and aging. US National Library of Medicine National Institutes of Health
2. Merve Güneri Yıldız, Sümer Aras, Demet Cansaran Duman. "Telomerlerin Yaşlanma ve Kanser İlişkisindeki rolü" Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 2010.
3. Erken Yaşlanma (Progeria). Evrim Ağacı
Yorumlar
Yorum Gönder